રાજકીય પ્રવાહો : કુન્દન વ્યાસ : આજે પ્રજાસત્તાક દિવસના
રાષ્ટ્રીય પર્વ નિમિત્તે આપણે પ્રજાની વાત કરીએ કે સત્તાની ? કે પછી પ્રજાની સત્તાની ? પ્રજાસત્તાક પર્વ તો આપણી શક્તિ અને રાષ્ટ્રભક્તિનું દર્શન, પ્રદર્શન કરવાનો અવસર છે. આ પ્રદર્શન રાજધાનીના કર્તવ્યપથ, રાષ્ટ્રપતિ ભવન અને રાજ્યોનાં રાજ ભવનો પૂરતું સીમિત નહીં રહેતાં દેશભરમાં
તેનાં દર્શન થાય તે જરૂરી છે. સામાન્ય છાપ એવી છે કે, ચૂંટણી
હોય ત્યારે મતદાનનો એક દિવસ પ્રજાની શક્તિ બતાવવાનો અવસર હોય છે. એક દિવસનો સુલતાન,
પછી ગુલામ, પણ હવે પ્રજાની શક્તિ અને દૃષ્ટિ જાગી
છે. અધિકાર અને સત્તાનું જ્ઞાન-ભાન થયું છે તેનો પરિચય - પરચો પણ જોવા મળ્યો છે. પ્રજાનાં
હિતની અવગણના થાય ત્યારે પ્રજાશક્તિ જાગે છે અને ભલભલા ચમ્મરબંધી નેતાઓના મહેલ ભસ્મીભૂત
થાય છે. વીતેલાં વર્ષ દરમિયાન ઘણા દેશોમાં સરમુખત્યાર શાસકો સામે જનતાનો આક્રોશ ભભૂકી
ઊઠયો અને સત્તાપલટા થયા છે. ભારતમાં 1974માં ગુજરાત અને બિહારમાં પ્રજા-યુવાશક્તિ જાગી અને 1975માં ઇન્દિરા ગાંધીએ ઇમર્જન્સી
જાહેર કરી, પણ 1977માં દેશભરમાં મૂક-શાંતિપૂર્વક
ક્રાંતિ થઈ. 2014માં ઐતિહાસિક વર્ષમાં ભારતની
પરિવર્તનયાત્રા શરૂ થઈ ત્યારે બ્રિટિશ અખબાર `ગાર્ડિયન'નો તંત્રીલેખ
હતો - `ભારતને સાચી આઝાદી હવે મળી છે.' 15મી ઓગસ્ટ, 1947માં ભારત
આઝાદ થયા પછી સ્વતંત્ર ભારતની રાજ્ય શાસન વ્યવસ્થા નક્કી કરવા માટે સંવિધાન - સભા મળી.
1947થી 1950 - ત્રણ વર્ષ સુધી રાજ્યબંધારણ
- સંવિધાનની રૂપરેખાની ચર્ચા-વિચારણા થઈ. આઝાદી પછીનો આ સમયગાળો - કોમવાદી રમખાણ, ભારતના ભાગલા અને કાશ્મીર ઉપર પાકિસ્તાની આક્રમણ
- દેશી રજવાડાંનું ભારત - રાષ્ટ્રમાં વિલીનીકરણ - વગેરે ઘટનાક્રમના સમયગાળામાં સંવિધાનને
આખરી સ્વરૂપ અને મંજૂરી આપવામાં આવી. સ્વતંત્ર ભારત - `પ્રજાસત્તાક' બન્યું. પ્રતિનિધિઓ નીમવાની-ચૂંટવાની સત્તા
પ્રજાને મળી. નાત-જાત, જાતિ-ધર્મ કોઈપણ ભેદભાવ વિના પુખ્ત વયના
તમામ નાગરિકોને મતાધિકાર મળ્યો. પ્રજાને સત્તા સંવિધાને આપી હોવાથી ભારત પ્રજાસત્તાક
- ગણતંત્ર છે. આજે આપણા સંવિધાનનો 75મો સ્થાપના દિવસ છે. વખતોવખત તેમાં સુધારા - વધારા થયા છે, છતાં આપણું સંવિધાન સશક્ત છે, જ્યારે વિશ્વના ઘણા દેશોમાં સંવિધાન - શાસકોની મન-મરજી મુજબ બદલાયાં છે. આપણા
માટે ભારતીય સંવિધાન - શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતા જેટલું પવિત્ર છે. સંવિધાનની મૂળ - હસ્તલિખિત
પ્રત સંસદ ભવનની લાઈબ્રેરીમાં છે. વીતેલાં વર્ષોમાં રાજકીય સંજોગો અને શાસક પક્ષની
મરજી મુજબ `સેક્યુલરવાદ
અને સમાજવાદ'ના ઉમેરા થયા છે. 1975માં ઇન્દિરા ગાંધીએ પ્રજાના
મૂળભૂત અધિકારો સસ્પેન્ડ કરીને આંતરિક કટોકટી - ઇમર્જન્સી લાદી હતી. વિપક્ષી નેતાઓની
ધરપકડ કરીને ઓગણીસ મહિના સુધી લોકશાહી - પ્રજાતંત્રને જેલના સળિયા પાછળ ધકેલવામાં આવી
હતી. અલબત્ત, આવી આંતરિક કટોકટીનો પ્રબંધ
સંવિધાનમાં છે, પણ તેનો ઉપયોગ ઇન્દિરા ગાંધીએ સત્તા - સરમુખત્યાર
બનવા માટે કર્યો હતો, પણ આખરે એમની સત્તા ઉપર સંવિધાન - કાયદાની
મંજૂરી મેળવવા માટે 1977માં ચૂંટણી
કરાવી ત્યારે જનતાએ જાકારો આપ્યો. પદભ્રષ્ટ થયાં. પ્રજાસત્તાક ભારતમાં આ પ્રજાની શક્તિનો
પરચો જોવા મળ્યો. 2014માં ફરીથી
પ્રજાશક્તિનો પરિચય થયો. 2018માં કોંગ્રેસ
- રાહુલ ગાંધીની નેતાગીરી હેઠળ લોકતંત્ર બચાવો - મોદી હટાવો - શરૂ થયું. વિપક્ષી નેતાઓને
ભય હતો - અને હજુ પણ છે કે મોદી `એક રાષ્ટ્ર
એક ચૂંટણી' કરાવશે. રાષ્ટ્રની એકતા
સિદ્ધ કરવા માટે એકમાત્ર નેતા મોદી સક્ષમ અને લોકપ્રિય છે તેથી એમને હટાવીને સત્તા
મેળવવાના પ્રયાસ થાય છે ! 2024ની ચૂંટણી પહેલાં રાહુલ ગાંધીએ સંવિધાન બચાવવાનું સૂત્ર આપ્યું
! હાથમાં સંવિધાનની લાલ પોકેટ બુક હાથમાં હલાવીને
હવે પ્રચાર કર્યો - કરી રહ્યા છે કે સંવિધાન ખતરા - ભયમાં છે. રાહુલ ગાંધી માનતા હશે
કે, આ રીતે વડાપ્રધાનપદ - સત્તા એમના `પોકેટ'માં આવી જશે ! પ્રશ્ન એ છે કે, એમણે સંવિધાન વાંચ્યું
છે ખરું ? હાથમાં રમકડાંની જેમ રાખવાથી સંવિધાનનો આદર થતો નથી
એટલું સમજવાની જરૂર છે. રાહુલ ગાંધીના આવા કુપ્રચારનો આડલાભ એ થયો છે કે, આમજનતામાં સંવિધાનની માહિતી મેળવવાની ઇચ્છા જાગી છે ! પ્રયાગરાજના કુંભ મેળામાં
પણ સંવિધાન માહિતી કેન્દ્ર છે અને વિદ્યાર્થીઓને - શાળામાં સંવિધાનની રૂપરેખા - હાર્દ
સમજાવવાની વ્યવસ્થા થઈ છે.સંવિધાનમાં કેન્દ્ર સરકારને નાણાકીય અને શાસકીય સત્તા વધુ
આપવામાં આવી છે તેવી ટીકા થાય છે - પણ રાજ્યો ભલે ઘણાં હોય - વિવિધતામાં એકતા હોવી
જોઈએ અને તેથી ભારતની એકતા અને શક્તિ માટે કેન્દ્રને વધુ સત્તા હોવી જરૂરી છે. પ્રાદેશિક
પક્ષો અલગતાવાદ (પંજાબ - તામિલનાડુ) ભડકાવીને સત્તા મેળવે છે, ત્યારે કેન્દ્ર સરકારની જવાબદારી વધે છે. અલબત્ત, ભૂતકાળમાં
કેન્દ્ર સરકારોએ વિપક્ષી રાજ્ય સરકારો ઊથલાવીને રાજકીય અસ્થિરતાનાં નામે રાષ્ટ્રપતિ
શાસન લાદ્યાં છે - સંવિધાને બક્ષેલી સત્તાનો દુરુપયોગ રોકવા માટે ચૂંટણીપંચ,
સુપ્રીમ કોર્ટની વ્યવસ્થા છે, તેથી ભારતની એકતા
અખંડ રહી છે. સંવિધાનના ઘડવૈયાઓએ પૂરો અભ્યાસ કરીને સત્તાલોલુપ રાજકીય નેતાઓ પર પણ
નિયંત્રણ રાખ્યાં છે. પ્રજાતંત્રમાં પ્રજા અને શાસકો - બંનેની સમાન જવાબદારી છે. પ્રજાની
શક્તિ અને શાસકોની સત્તા વચ્ચે સંયમની લક્ષ્મણરેખા છે તેની આમન્યા રાખવી જોઈએ. પ્રજાએ
પણ પોતાની શક્તિની મર્યાદા જાળવવી જોઈએ. શાસનની સત્તા ન્યાયતંત્ર દ્વારા નિયંત્રિત
છે. ન્યાયતંત્ર આપણા સંવિધાનનું રક્ષક છે. હવે સત્તાની હોડમાં રાજકીય નેતાઓ ભાન ભૂલ્યા
છે ! સંવિધાન બચાવો - હવે સંવિધાન પછી અમૃતકાળમાં પ્રવેશે છે ત્યારે સંવિધાન શું ભયમાં
છે ? વાસ્તવમાં સત્તા ભૂખ્યા - સત્તા માટે તડપી રહેલા નેતાઓને
ભાવિ ભયમાં દેખાય છે. સત્તાલક્ષી રાજકારણને જાકારો આપીને પ્રજા શક્તિએ વિકાસ - પરિવર્તનયાત્રા
શરૂ કરી છે ત્યારે આજના શુભ અવસરે સંસદીય લોકશાહી પ્રજાતંત્ર અમર રહે એવી પ્રાર્થના
અને પ્રયત્ન કરતા રહીએ... - સંવિધાનની હસ્તલિખિત પ્રત તૈયાર
થઈ : સંવિધાનના ડ્રાફ્ટને સંવિધાન
સમિતિની અને સભાની મંજૂરી મળી ગયા પછી ગૃહના અધ્યક્ષ ડો. રાજેન્દ્ર પ્રસાદનું સૂચન
હતું કે, સંવિધાનની હસ્તલિખિત પ્રત હોવી જોઈએ અને તેના
ઉપર તમામ સભ્યોના હસ્તાક્ષર હોવા જોઈએ. માત્ર છાપેલી પ્રત હોય તો પ્રજાસત્તાક ભારતના
સંવિધાનમાં `યોગ્ય પ્રતીક'ની છાપ પડે નહીં. પ્રિન્ટેડ 300 પાનાંની હસ્તલિખિત પ્રત તૈયાર
કરવાનું ભગીરથ કાર્ય હતું. માત્ર બે મહિનાનો સમય હતો. 24મી જાન્યુ., 1950ના રોજ સંવિધાન
સભાના તમામ સભ્યોએ હસ્તાક્ષર કરવાના હતા અને 24મી જાન્યુઆરીએ સભ્યો હસ્તાક્ષર કરવા માટે કતારમાં ઊભા રહ્યા
ત્યારે માંડ 100 પાનાં હસ્તલિખિત તૈયાર થયાં
હતાં જ્યારે અંગ્રેજી અને હિન્દીમાં 1000 પ્રત પ્રિન્ટ કરવામાં આવી હતી. આ પ્રિન્ટિંગ ખર્ચ આપવાની તૈયારી
રામનાથજી ગોયેન્કાએ બતાવી હતી, પણ સંસદની
સ્વાયત્તતા અને પ્રતિષ્ઠા મહત્ત્વની હતી તેથી સ્વીકાર થયો નહીં. તત્કાલીન લોકસભાના
પ્રથમ સ્પીકર જી. વી. માવળંકર હતા. હસ્તલિખિત સંવિધાન તૈયાર કરવા માટે પ્રેમ બિહારી
નારાયણ રાયઝાદાની સેવા લેવામાં આવી. દિલ્હીમાં લખાયેલાં પાનાં શાંતિનિકેતનમાં આર્ટિસ્ટ
નંદલાલ બોઝને મોકલાયાં અને દરેક પાનાં ઉપર ભારતીય ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિની પ્રતિકૃતિ
છે - મોહન જો દરો, લંકા વિજય, શ્રીકૃષ્ણનું
ગીતા જ્ઞાન, દાંડી માર્ચ વગેરે. આર્ટિસ્ટને પેપર - શાહીની કિંમત
ઉપરાંત દરેકને રૂા. 1500 માનધન અપાયું
હતું. - જ્યારે સંવિધાનમાં
`ભારત'નું નામ જોડાયું... : આપણા સંવિધાનમાં દેશનું નામ માત્ર ઇન્ડિયા હતું. પ્રથમ મુસદ્દો
- ડ્રાફ્ટમાં `ભારત'નો નામોલ્લેખ નહોતો, પણ આખરી સ્વરૂપ અપાય તે પહેલાં સુધારો
કરીને `ભારત'નું નામ ઉમેરવામાં આવ્યું. ચોથી નવેમ્બર, 1948 રોજ સંવિધાન સભામાં સંવિધાન
તૈયાર કરવાની - લખવાની જવાબદારી જે સમિતિને સોંપાઈ હતી તેના અધ્યક્ષ ડો. બી. આર. આંબેડકરે
મુસદ્દો - રજૂ કર્યો ત્યારે આપણા દેશનું મૂળ દેશી નામ કેમ નથી ? એવો પ્રશ્ન ઉઠાવાયા પછી લગભગ એક વર્ષ સુધી આ
વિષયની ચર્ચા થઈ. 18મી સપ્ટેમ્બર, 1949ના રોજ ડો.
આંબેડકરે સુધારો સૂચવ્યો કે શરૂઆતમાં જ - દેશનું નામ આવે ત્યાં `ઇન્ડિયા'
- અર્થાત્ રાષ્ટ્રનાં રાજ્યોનો સંઘ એમ લખવામાં આવે. આ તબક્કે એચ. વી.
કામથે બે વિકલ્પ સૂચવ્યા - ઇન્ડિયાથી પહેલાં ભારત-નું નામ આવે અથવા તો `િહન્દ'
અને અંગ્રેજી ભાષામાં ઇન્ડિયા એમ આવે. કામથે અન્ય રાષ્ટ્રોનાં ઉદાહરણ
આપ્યાં જ્યાં સંબંધિત દેશનું મૂળ નામ પહેલાં લખાયું છે પછી અંગ્રેજી નામ આવે છે. કામથે
એમ પણ કહ્યું કે, આપણો દેશ હિન્દુસ્તાન તરીકે જાણીતો છે અને લોકો
`િહન્દુ'
કહેવાય છે - પછી ભલે તેઓ ગમે તે ધર્મ - સંપ્રદાયના હોય. કામથે સંવિધાનમાં
- રાજ્યોના સંઘ - ભારત એવા નામની તરફેણ કરી. આ પછી સભામાં ચર્ચા ચાલી જેમાં કમલાપતિ
ત્રિપાઠી, હરગોવિંદ પંત વગેરેએ ભાગ લઈને `ભારત'ની તરફેણ કરી. શેઠ ગોવિંદદાસે ભારપૂર્વક જણાવ્યું કે, ગ્રીક લોકો આવ્યા ત્યારે `ઇન્ડિયા' નામ અપાયું
ત્યાં સુધી આપણા વેદ-શાત્રોમાં `ભારત'નો જ ઉલ્લેખ
હતો. બીજા સભ્ય કલ્લુર સુબારાવે કહ્યું, `ભારતી' નામ વધુ
યોગ્ય છે. કમલાપતિ ત્રિપાઠીએ કહ્યું - ભારત - `ધેટ ઇઝ ઇન્ડિયા' એમ લખવું વધુ ઉચિત છે. અંગ્રેજોની ગુલામીનાં
કારણે આપણે `આત્મા', ઇતિહાસ અને પ્રતિષ્ઠા ગુમાવી છે. ભારત નામ
સર્વશ્રેષ્ઠ છે જે આપણી પવિત્ર ભૂમિ માટે યોગ્ય છે. એક વર્ષથી ચર્ચા ચાલતી હતી તેથી
સંવિધાન સભાના અધ્યક્ષ ડો. રાજેન્દ્ર પ્રસાદે - છેલ્લા વક્તા તરીકે હરગોવિંદ પંતને
રજૂઆત ટૂંકમાં કરવા જણાવ્યું - એમણે કહ્યું કે, આપણા ધાર્મિક
પ્રસંગોમાં ભારતનો જ ઉલ્લેખ થાય છે. સંકલ્પ લેતી વખતે `જંબુદ્વીપે, ભારત ખંડે, આર્યાવર્તે'
વગેરે બોલાય છે. ભારત નામ ઐતિહાસિક - શ્રેષ્ઠ છે. કવિ કાલીદાસે પણ દુશ્યંત
અને શકુંતલાનાં રાજ્યને ભારત નામ આપ્યું હતું. આ પછી ચર્ચા સમાપ્ત થઈ અને સુધારા ઉપર
મતદાન થયું. 38 સભ્યોએ `ભારત'નું નામ પ્રથમ રાખવાને સમર્થન આપ્યું અને 51 સભ્યોએ મૂળ મુસદ્દા - ડ્રાફ્ટમાં
હતું તેમ ઇન્ડિયા પછી ભારત-ની તરફેણ કરી. આખરે સંવિધાનમાં ભારત નામ આવ્યું - પણ ઇન્ડિયા...
પછી... આઝાદી પછી સંવિધાનની ચર્ચામાં ભારત નામ વપરાય તો તે `બંધારણીય' ગણાય છે !
