Editorial

ત્રીજા મોરચાનો પ્રયાસ?

દિવાને ખાસ - કુંદન વ્યાસ -કૃષિ કાયદા પાછા ખેંચી લેવાની જાહેરાત કરીને વડાપ્રધાને વિપક્ષોના હાથમાંથી મહત્ત્વનો મુદ્દો ખૂંચવી લીધો છે, પણ હવે નવી માગણીઓનો વિવાદ અને દબાણ કિસાનોના રાજકીય નેતાઓ ચૂંટણી સુધી જારી રાખવા માગે છે. `લઘુતમ ખરીદ ભાવ' અને અન્ય માગણીઓ આસાન નથી, તેથી સંઘર્ષનો બીજો તબક્કો શરૂ થવાની શક્યતા છે. વિપક્ષી નેતાઓ આ સ્થિતિનો લાભ મેળવવા માટે કામે લાગ્યા છે. ભાજપ સામે વિપક્ષી એકતા ઊભી કરવામાં કૉંગ્રેસ અવરોધરૂપ છે, તેથી હવે `ત્રીજા મોરચા'નો નવતર પ્રયોગ કરવાના પ્રયાસ છે. રાષ્ટ્રવાદી કૉંગ્રેસના શરદ પવાર અને તૃણમૂલ કૉંગ્રેસનાં મમતા બેનરજી પ્રાદેશિક નેતાઓને એક મંચ ઉપર લાવવા માગે છે. વોટ-વિભાજન થાય નહીં તેવો પ્રયાસ છે. ભાજપ-નરેન્દ્ર મોદી કેવો વ્યૂહ અપનાવે છે તે જોવાનું છે. આગામી વર્ષ પંજાબ, ઉત્તર પ્રદેશ અને ઉત્તરાખંડમાં ચૂંટણી છે તેનાં પરિણામ ઉપર ગુજરાત અને -2024માં લોકસભાની ચૂંટણીનો આધાર હશે. અત્યારે કૉંગ્રેસને બહાર રાખીને ત્રીજા મોરચાની શરૂઆત થાય તો કૉંગ્રેસ કેવો વ્યૂહ અપનાવશે ? સેક્યુલરવાદ અને હળવાં હિન્દુત્વ પછી `િહન્દુત્વ અને હિન્દુ'ના તફાવતનો વિવાદ શરૂ થયો - વધારામાં હવે આર્થિક સુધારા અને ખાનગીકરણનો વિરોધ કરીને કૉંગ્રેસ ડાબેરી છાપ ઊભી કરવા માગે છે. આગામી વર્ષના આરંભમાં ઉત્તર પ્રદેશ, પંજાબ અને ઉત્તરાખંડનાં ચૂંટણી પરિણામ આવે તે પછી જ કિસાનોનાં આંદોલન તથા અન્ય સમસ્યાઓની અસર લોકમાનસ ઉપર કેવી છે તેનો અંદાજ આવશે. કૃષિ કાયદા પાછા ખેંચવા માટે મોદી તૈયાર થયા તેનાં મુખ્ય કારણમાં પંજાબમાં હિંદુ-શીખ એકતા જોખમાય નહીં અને વર્ષ 1984ની - ભિંડરણવાલે - ઘટનાનું પુનરાવર્તન થાય નહીં તેની ચિંતા હતી. આ દરમિયાન મોદી સરકારમાં હિન્દુ ધર્મ અને ધર્મીઓની તરફેણ થાય છે એવો પ્રચાર થયો. નાગરિકત્વના કાયદાનો ઉલ્લેખ થયો. આ સાથે જ શાકાહારી-બિનશાકાહારી વિવાદ ઉમેરાયો. આ સ્થિતિનો ગેરલાભ ઉઠાવવામાં આવ્યો. નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે, ધર્મ-જાતિવાદનાં સ્થાને કિસાન આંદોલનથી - અર્થકારણ કેન્દ્રમાં આવ્યું. કૉંગ્રેસ - રાહુલ ગાંધી હવે કૉંગ્રેસની ડાબેરી છાપ ઊભી કરવા માગે છે. આર્થિક સુધારા અને ખાનગીકરણનો વિરોધ કરશે. ફરીથી `સૂટબૂટ કી સરકાર' જેવાં સૂત્ર આવશે. બીજી બાજુ - પ્રાદેશિક પક્ષો કેન્દ્ર સામે લડવા માગે છે. મોદી સરકારે પ્રધાનોના - રાજકીય ભ્રષ્ટાચાર સામે જેહાદ શરૂ કર્યા પછી આ પક્ષો છેડાઈ પડયા છે. શરદ પવાર કહે છે - મમતા બેનરજીના છથી સાત પ્રધાન સામે કેન્દ્રીય એજન્સીઓ તપાસ કરી રહી છે. આવી જ સ્થિતિ મહારાષ્ટ્રમાં છે, તેથી મમતા બેનરજી ટૂંકમાં મુંબઈ આવનારાં છે - શરદ પવારને મળનારાં છે. ગયા સપ્તાહે મમતાજી નવી દિલ્હીમાં હતાં, પણ સોનિયાજીને મળવા ગયાં નહીં. સામાન્ય રીતે નવી દિલ્હી આવે ત્યારે અચૂક મળવા જતાં હતાં, પણ હવે સંબંધ બદલાયા છે - આ વખતે પત્રકારના પ્રશ્નના જવાબમાં કહે - મારે દર વખત શા માટે એમને મળવા જવું ? આ કાંઈ મારી ફરજ નથી! મમતા બેનરજી દેશભરમાં પ્રવાસ કરીને વગ વધારવા માગે છે. એમનું લક્ષ્ય કૉંગ્રેસને મુખ્ય વિપક્ષના દરજ્જાથી પદભ્રષ્ટ કરવાનું છે. કારણ કે વિપક્ષી એકતા આડે કૉંગ્રેસ જ અવરોધરૂપ છે. એક તબક્કે તેઓ કૉંગ્રેસ સાથે સહકાર કરવા માગતાં હતાં, પણ છેલ્લી - આ પહેલાં દિલ્હી આવ્યાં ત્યારે સોનિયાજીને મળવા ગયાં - મુલાકાત દરમિયાન રાહુલ ગાંધી અચાનક આવ્યા અને આંટા મારીને ચાલ્યા ગયા - મમતાજીની સામે પણ જોયું નહીં ! અને બીજા જ દિવસે નિવેદન કર્યું ! મમતા બેનરજી વડાપ્રધાન મોદીને મળ્યાં અને સરહદ ઉપર સીમા સુરક્ષા દળની સત્તા-સીમા વધારવામાં આવી છે તેનો વિરોધ કર્યો. પશ્ચિમ બંગાળની 2216 કિમી. સરહદ બાંગલાદેશ સાથે છે. રાજ્યના 23માંથી 10 જિલ્લામાં - લોકસભાની 42માંથી 21 બેઠક છે અને ત્યાં રાજકારણ ઉપર અસર પડવાની દહેશત મુખ્યપ્રધાનને છે, પણ સરહદી વિસ્તારમાં ઘૂસણખોરી અને શત્રો તથા ડ્રગ્સની આયાત રોકવા માટે કેન્દ્ર સરકારે આ પગલું ભર્યું છે. રાહુલ ગાંધીને મમતાની પરવા નથી. ડાબેરીઓ સાથે સહકાર છે અને સ્થાનિક કૉંગ્રેસી નેતાઓ પણ મમતાના વિરોધી છે. મમતા કૉંગ્રેસના સભ્યોને ફોડે છે - ખેંચી જાય છે એવી ફરિયાદ છે. મેઘાલયમાં પૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન મુકુલ સંગમા સહિત 12 કૉંગ્રેસી સભ્ય તૃણમૂલમાં જોડાયા છે. માત્ર પાંચ સભ્ય કૉંગ્રેસમાં છે ત્યારે મમતા કહે છે કે, અમે કોઈ પક્ષમાં તોડ-ફોડ કરતા નથી ! શરદ પવારે સોનિયા ગાંધીને ફરિયાદ કરી છે કે, ગોવાની આગામી ચૂંટણી માટે સમજૂતી કરવા કૉંગ્રેસને ઉમળકો જ નથી ! તેથી હવે કેજરીવાલ અને તૃણમૂલ કૉંગ્રેસ સાથે વાટાઘાટ શરૂ થઈ છે ! ભાજપ સામે હવે `આપ', તૃણમૂલ કૉંગ્રેસ અને રાષ્ટ્રવાદી કૉંગ્રેસનો `ત્રીજો મોરચો હશે.' ગોવામાં કૉંગ્રેસના નિરીક્ષક પી. ચિદમ્બરમ છે ! ત્રીજા મોરચાના - ભાજપ વિરોધી વોટ વિખરાઈ જાય નહીં તે માટે તૃણમૂલ કૉંગ્રેસ દરેક રાજ્યમાં ઉમેદવારો ઊભા નહીં કરે, પણ સ્થાનિક નેતાઓ કહે તો પ્રચાર કરવા જરૂર જશે. ઉત્તર પ્રદેશમાં અખિલેશ યાદવ અને બિહારમાં લાલુ યાદવ પરિવારે નાના પક્ષોને સાથે લેવા વાટાઘાટ શરૂ કરી છે - `આપ'ના રાજ્યસભાના સભ્ય સંજય સિંહે અખિલેશને મળીને બેઠકોની ફાળવણીની ચર્ચા શરૂ કરી છે. રાષ્ટ્રીય લોકદળના વડા જયંત ચૌધરીએ - જે ચૌધરી ચરણસિંહના પૌત્ર છે - સમાજવાદી મંચ ઉપરથી પ્રચાર પણ શરૂ કર્યા છે. ઉત્તર પ્રદેશમાં તાજેતરમાં પંચાયત ચૂંટણીમાં ભાજપને મોટો ફટકો પડયો છે. છેલ્લી ચૂંટણીમાં મોદીએ અતિગરીબ અને પછાત જાતિઓની વોટ બેન્ક બનાવી હતી. હવે અખિલેશ યાદવ મોદીના વ્યૂહની નકલ કરીને એમને હરાવવા માગે છે. નાના પક્ષોને પોતાની સાથે ખેંચી રહ્યા છે. ઓવૈસી મુસ્લિમ વોટ બેન્ક જમાવી રહ્યા છે તેનું નુકસાન સમાજવાદી પાર્ટીને થશે અને જો અખિલેશ-ઓવૈસી વચ્ચે ચૂંટણી સમજૂતી થાય નહીં તો ભાજપને લાભ થશે. પંજાબમાં કેપ્ટન અમરિન્દર સિંઘ સાથે અકાલી દળ અને ભાજપ હોય તો કૉંગ્રેસ સાથે સીધી લડાઈ શક્ય બનશે - નહીં તો રાજકીય અનિશ્ચિતતા અને અસ્થિરતાનાં કારણે રાષ્ટ્રપતિ શાસન આવશે.

દેશની પ્રગતિ માટે શહેરી વિકાસ જરૂરી

દરેક દેશના વિકાસમાં ગ્રામણી વિસ્તારો અને શહેરી વિસ્તારોનું પોતપોતાનું આગવું મહત્ત્વ રહેતું હોય છે. ખાસ તો શહેરોનો વિકાસ અને વ્યવસ્થાપન અર્થતંત્રને વેગ આપવામાં ચાવીરૂપ ભૂમિકા ભજવે છે. આ માટે દરેક સરકાર શહેરી વિસ્તારોમાં માળખાંકીય સુવિધાઓને વિકસાવવાની સાથોસાથ વેપારી અને ઔદ્યોગિક પ્રવૃત્તિઓને સરળ બનાવવા સતત પ્રયત્નશીલ રહેતી હોય છે. હાલની સરકારે શહેરોને માળખાંકીય રીતે વધુ વિકસાવવા ખાસ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરેલું છે. આ સંદર્ભમાં દેશના એકસો શહેરોને સ્માર્ટ સિટી બનાવવાનો નિર્ધાર કરાયો છે. હવે આ નિર્ધાર કેટલી હદે સફળ થઇ શક્યો છે તેના લેખાંજોખાં પર સરકારે કવાયત આદરી છે. નીતિ આયોગે આ શહેરોનું સમયાંતરે સર્વેક્ષણ હાથ ધર્યું છે, જેના આધારે તેમને સફળતાના આંક અપાયા છે. તાજા સર્વેક્ષણ મુજબ શિમલા, કોઇમ્બતૂર અને ચંડીગઢ સહિતના દસ શહેરો આ યાદીમાં ટોચે છે. તો ધનબાદ, મેરઠ અને ઇટાનગર સહિતના દસ શહેરો આ યાદીમાં તળિયે છે. આમ તો આ સર્વેક્ષણમાં નીતિ આયોગે 56 શહેરોને આવરી લીધા હતા. તેમાંથી 44 શહેરની વસ્તી દસ લાખ કરતાં વધુ છે. જ્યારે દસ લાખ કરતાં ઓછી વસ્તી ધરાવતાં રાજ્યોની 12 રાજધાનીઓનો પણ આ સર્વેક્ષણમાં સમાવેશ કરાયો હતો. આ સર્વેક્ષણમાં દરેક શહેરની 100 માર્કસના આધારે આંકણી કરાઇ હતી. આ મૂલ્યાંકનમાં આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ, ગુનાખોરી, શિક્ષણ સહિતની બાબતોને આવરી લેવાઇ હતી. વિભિન્ન મંત્રાલયોનાં પોર્ટલ પર ઉપલબ્ધ આંકડાના આધારે આ મૂલ્યાંકન કરાયું હતું. સર્વેક્ષણમાં એક મહત્ત્વની બાબત સામે આવી છે કે જે શહેરોએ 100ની આસપાસના માર્કસ હાંસલ કર્યા છે તે 2030 સુધી સતત વિકાસનાં લક્ષ્યને હાંસલ કરી ચૂક્યા છે. જે શહેરોને શૂન્ય માર્કસ મળ્યા છે તેમને વિકાસના માર્ગે આગળ વધવા માટે હજી મુશ્કેલ પંથ કાપવાનો રહેશે. આ તારણો અને પરિણામોથી હવે નીતિ આયોગ આવાં શહેરોને વિકાસનાં લક્ષ્યો હાંસલ કરવા અને સારા વ્યવસ્થાપન માટે પ્રયાસ વધારવા માટે દબાણ કરી શકશે. સૌ કોઇ જાણે છે કે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં આવકનાં સાધનો સતત ઘટી રહ્યાં હોવાને લીધે લોકો શહેરો ભણી ઉચાળા ભરી રહ્યા છે. આવામાં શહેરોનાં માળખાંને મજબૂત કરવા તથા વધતી જતી વસ્તી માટે રહેવાની અને રોજગારીની તકો પૂરતા પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ કરવાની જવાબદારી જે-તે રાજ્ય સરકારોની બની રહે છે. વૈશ્વિક માપદંડ મુજબ જોઇએ તો આપણા મોટા ભાગનાં શહેરો સંખ્યાબંધ રીતે ભારે પછાત છે. શહેરોમાં દબાણ, ગેરકાયદેસર વસવાટ, પાણી પુરવઠાની અછત અને સફાઇના અભાવની સમસ્યાઓ દિવસોદિવસ વિકરાળ બની રહી છે. આની સીધી અસર શહેરોમાં આર્થિક વિકાસ પર જણાવા લાગી છે. શહેરોને મજબૂત કરીને ત્યાં રોજગાર, નવા વેપારી સાહસો અને બજારોનાં વિકાસ માટે ખાસ ધ્યાન આપવાની જરૂરત વર્તાઇ રહી છે. ભારતમાં વિકાસની અપાર શક્યતાઓ રહેલી છે. આ માટે હવે શહેરોને તૈયાર કરવાની જરૂરત નીતિ આયોગનાં સર્વેક્ષણથી જણાઇ આવે છે.

ઓપેક સામે સંયુક્ત મોરચો

પેટ્રોલ-ડીઝલના ભાવમાં વધુ એક વાર ઘટાડાની આશા રાખી શકાય. ભારતે પોતાના વ્યૂહાત્મક ભંડારમાંથી 50 લાખ બેરલ ક્રૂડ ઓઈલ છૂટું કરવાનો નિર્ણય લીધો છે. ક્રૂડ ઓઈલની કિંમતોને ઓછી કરવામાં આનાકાની કરી રહેલા ઓઈલ ઉત્પાદક દેશો પર દબાણ લાવવા માટે અભિયાનમાં અમેરિકા, જાપાન, દક્ષિણ કોરિયા અને ચીન પણ ભારતની સાથે છે. આ દેશો પણ બહારથી ક્રૂડ ઓઈલ ખરીદવાના બદલે પોતાના વ્યૂહાત્મક ભંડારોથી ક્રૂડ ઓઇલ છૂટું કરી ઉત્પાદક દેશો પર ભાવ ઘટાડવા દબાણ શરૂ કરશે. હવે આંતરરાષ્ટ્રીય બજારોમાં ક્રૂડ ઓઈલના ભાવ ઘટવાની સંભાવના છે. ભારત પછી અમેરિકાના પ્રેસિડેન્ટ જો બાયડને પણ વ્યૂહાત્મક ભંડારમાંથી પાંચ કરોડ બેરલ ક્રૂડ ઓઈલ છૂટું કરવાનું એલાન કર્યું છે. આ પહેલો બનાવ છે જ્યારે ભારત, અમેરિકા, જાપાન, ચીન, દક્ષિણ કોરિયા અને બ્રિટન જેવા મોટા ગ્રાહક દેશોએ એક અવાજમાં ઓઈલ ઉત્પાદક દેશોનાં સંગઠન (ઓપેક) પર દબાણ બનાવવાની રણનીતિ અપનાવી છે. નિષ્ણાતોના જણાવ્યા પ્રમાણે આ નિર્ણય ક્રૂડ માર્કેટમાં માંગ પર તાત્કાલિક રીતે અસર નહીં કરે, પરંતુ આનાથી બજારમાં જે માહોલ સર્જાશે, તેનાથી ક્રૂડની કિંમત ઘટીને બેરલ દીઠ 72 ડોલર સુધી આવી શકે છે. ગયા મહિને ક્રૂડની કિંમત બેરલ દીઠ 86 ડોલર હતી, જે આજે 79 ડોલરની આસપાસ છે. અહીં ઉલ્લેખ કરવો ઘટે કે, `ઓપેક' સહિતના 23 તેલ ઉત્પાદક દેશોએ ઉત્પાદનમાં કાપ મૂકવાનો ઈન્કાર કર્યા બાદ ભારતે દબાણ લાવવા સાઉદી અરેબિયાથી તેલની આયાત પચીસ ટકા ઘટાડી દીધી છે. હવે ઓપેક પ્લસ અને આયાતકાર દેશોનાં હિતો ટકરાયાં છે. ભારત વિશ્વમાં ક્રૂડ ઓઈલનો સૌથી વધુ વપરાશ કરનારો ત્રીજા ક્રમાંકનો દેશ છે અને ઉત્પાદન કરવામાં 20મા ક્રમે છે. ભારતમાં રોજ 48 લાખ બેરલ ક્રૂડ ઓઈલનો વપરાશ થાય છે. ઓપેક દેશોની દાદાગીરી સતત વધી રહી છે. કોરોનાકાળમાં વિશ્વમાં ક્રૂડ ઓઈલના ભાવ 20 ડોલર નીચે ગયા હતા. ફ્યુચર્સ ટ્રેડિંગમાં તો ભાવ માઈનસમાં ગયા હતા. અર્થાત ક્રૂડ ઓઈલ મફતમાં મળવા લાગ્યું હતું. આનાથી આરબ દેશોનાં અર્થતંત્ર પર અસર પડે એમ હોઇ ભાવ ઊંચકાયા કે ઊંચકાવાયા, પરંતુ તેમાં ચાર ગણાથી વધુ વધારો વાજબી નથી. વિશ્વભરના દેશોમાં ફુગાવાની સમસ્યા વધી રહી છે અને ચિંતા વધી છે ત્યારે ક્રૂડ ઓઈલના ઊંચા ભાવ મોંઘવારી ભડકાવી શકે છે. જોકે કોરોનાકાળ પછી વિશ્વના દેશોનું અર્થતંત્ર સુધારાના પાટે ચઢી રહ્યું છે ત્યારે ક્રૂડના ઊંચા ભાવનાં કારણે આ તમામ દેશોને મુશ્કેલી પડી છે, તેની અસર વૈશ્વિક વિકાસ પર પડશે. આવી સ્થિતિમાં `ઓપેક પ્લસ' દેશોની સામે ઓપેક માઈનસ દેશોએ સંગઠિત બનીને આવાં વધુ પગલાં લેવાં પડશે, જેથી દાદાગીરી બંધ થાય અને તમામ દેશો પરસ્પર સહકારથી સાનુકૂળ બનીને અર્થતંત્રને વેગ આપવામાં સફળ થાય. જોકે ઓપેક દેશોએ ધમકી આપી છે કે, આ દેશો ક્રૂડ ઓઈલનો રિઝર્વ જથ્થો રિલીઝ કરશે તો તેઓ ઉત્પાદનમાં કાપ મૂકીને વિશ્વમાં પુરવઠો સરભર કરી દેશે. આથી આગામી દિવસોમાં ક્રૂડ ઓઈલ પર વૈશ્વિક રાજનીતિમાં ગરમાટો આવે તો નવાઈ નહીં.