Editorial

દાયકાઓની તપશ્ચર્યાનું આખરે ફળ મળ્યું !

તંત્રી સ્થાનેથી....દીપક માંકડ -કચ્છના ગૌરવસમા પુરાતત્ત્વ સ્થળ ધોળાવીરાને યુનેસ્કો દ્વારા વિશ્વ ધરોહર તરીકે માન્યતા મળવાની વિધિવત જાહેરાતથી ન માત્ર ખડીર કે કચ્છમાં બલ્કે ગુજરાતમાં આનંદની લહેર ફરી વળી છે. વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ઉપરાઉપરી ટ્વિટ કરીને જણાવ્યું છે કે ધોળાવીરા આપણા ભૂતકાળ સાથેની સૌથી મહત્ત્વની કડી છે અને ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ તથા પુરાતત્ત્વમાં રસ-રુચિ ધરાવનારાઓ માટે આ યાત્રાધામ બની રહેશે. પાંચ હજાર વર્ષ જૂની સિંધુ સંસ્કૃતિ ધરબીને બેઠેલું ધોળાવીરા વિશ્વ વિરાસત તરીકે માન્યતા મેળવનાર ગુજરાતનું ચોથું અને દેશનું 40મું સ્થાન બન્યું છે એ બેવડી ખુશીનો પ્રસંગ છે. ખડીરના અફાટ રણ વચ્ચે સમાધિ લગાવીને બેઠેલા આ સ્થળને ભાગ્યોદયની તક મેળવવા માટે દાયકાઓની તપશ્ચર્યા કરવી પડી છે. અહીં એ નોંધનીય છે કે, આમ તો ગયા મહિને પાંચમી જૂને જ ધોળાવીરાના વિકાસનો ભેખ લઇ બેઠેલા ભારતીય પુરાતત્ત્વ વિભાગના વડા પદ્મશ્રી બિસ્ટે યુનેસ્કોની પેરિસ ખાતેની બેઠકમાં `માન્યતા'ની આગોતરી વધામણી આપી હતી. તેના લગભગ દોઢ મહિને વિધિવત જાહેરાત થઇ છે. ધોળાવીરાની માવજત લઇને અદ્ભુત પુરાતત્ત્વ સ્થળ તરીકે ઉપસાવનાર શ્રી બિસ્ટ અને ગુજરાત પુરાતત્ત્વ વિભાગના નિયામક રહી ચૂકેલા શ્રી રાવતની છાતી આજે ગજગજ ફૂલે નહીં તો જ નવાઇ. યુનેસ્કોની માન્યતા મળી ગયા પછી કચ્છની સમૃદ્ધિનો રાજમાર્ગ ખૂલી ગયો છે એમ કહી શકાય. એના પર પ્રવાસન વિકાસનું વાહન કેટલી ગતિએ દોડાવવું એ હવે સરકારના હાથમાં છે. વિશ્વ ધરોહર બનવું એ કોઇ પણ હેરિટેજ સાઇટ માટે ગૌરવની વાત છે જ, બલ્કે દુનિયા આખીનું ધ્યાન ખેંચવા માટેનું આકર્ષણ બની જાય છે, વરિષ્ઠ પુરાતત્ત્વવિદ્ શ્રી રાવતે આ લખનારને કહ્યું કે, ભારતના તાજમહાલ જેટલી જ પ્રસિદ્ધિ ધોળાવીરા મેળવી શકે છે. કેટલું કરવું, કેટલું ઝડપથી કરવું એ હવે આપણા (સરકારના) હાથની વાત છે. એક મહત્ત્વની વાત એ પણ છે કે, ધોળાવીરાને પગલે ગુજરાતની બીજી હડપ્પન સાઇટ્સ સૂરકોટડા, શિકારપુર, કાનમેર, ખીરસરા તથા લોથલ માટે યુનેસ્કોનું સિરિયલ નોમિનેશન મેળવવું આસાન બની શકે છે. ટૂંકમાં કચ્છ અને ગુજરાત હડપ્પન સંસ્કૃતિના મથક (હબ) તરીકે વિશ્વસ્તરે પ્રસ્થાપિત થઇ શકે છે. સિંધુ સભ્યતાને સંબંધ છે ત્યાં સુધી પાકિસ્તાન સ્થિત મોહેં જો ડેરો સૌથી મોટી હડપ્પન સાઇટ છે, પણ ત્યાં ઊભેલી દીવાલો ને માળખા માટીના બનેલા હોવાથી કુદરતી પ્રક્રિયાનો મોટો ઘસારો પહોંચી રહ્યો છે, તેનું દર વર્ષે દુરસ્તીકરણ કરવું પડે છે, જ્યારે ધોળાવીરાની ખૂબી કે વિશેષતા એ છે કે, અહીંની દીવાલો-માળખામાં પથ્થર વપરાયેલો છે જે ભારે વરસાદ, ભૂકંપ જેવી કુદરતી આફતો છતાં અડીખમ છે. વળી તેની ઊંચી દીવાલો, પગથાર, પાણીની સિસ્ટમ, હોજ, કૂવો, સ્નાનાગર, સિટાડેલ વગેરે અભ્યાસુઓ તથા મુલાકાતીઓને ઊંડો રસ લેવા મજબૂર કરે છે. શ્રી બિસ્ટે પ્રતિભાવમાં કહ્યું છે એ યથાર્થ છે. ધોળાવીરા માટે ઘણો વિલંબ થઇ ગયો છે, પરંતુ હવે અવગણના, અન્યાયનો પડદો હટી જશે એવો વિશ્વાસ પ્રસ્થાપિત થયો છે. ધોરડોના સફેદ રણ અને તંબુનગરી માટે લાખોની સંખ્યામાં કચ્છમાં ઊમટતા પર્યટકો માટે ધોળાવીરા ફરી-ફરીને આવવાનું નિમિત્ત બનશે. વળી લખપત-સાંતલપુર માર્ગ પણ નક્કર સ્વરૂપ ધારણ કરવાને આરે હોવાથી ધોળાવીરા જવું-આવવું આસાન બનશે. હા, અહીં જનપ્રતિનિધિઓની, કચ્છહિત હૈયે ધરાવતા જાગૃત અગ્રણીઓની ભૂમિકા જરૂરી છે. ઘડુલી-સાંતલપુર માર્ગ યુદ્ધના ધોરણે પૂર્ણ થવો જોઇએ. આવું થાય તો આગામી શિયાળામાં જ ધોળાવીરા માર્ગે ધોરડો જવા વાહનોની લાંબી કતાર લાગતી થઇ જશે. હવે જરૂર છે યુદ્ધના ધોરણે માળખાકીય સુવિધાઓ વિકસાવવાની. કેન્દ્ર સરકારે ગયા ફેબ્રુઆરીમાં સામાન્ય બજેટમાં ધોળાવીરા સહિત દેશની પાંચ ધરોહરનો કાયાકલ્પ કરવાનું એલાન કર્યું હતું. એ માટે 2500 કરોડની ફાળવણીની દરખાસ્ત હતી. આમ તો શ્રી મોદી ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી હતા ત્યારે 7મી ઓકટોબર, 2006ના રોજ ધોળાવીરાની મુલાકાત લઇને આ હડપ્પનકાલીન સિંધુ સંસ્કૃતિને વૈશ્વિક પ્રવાસન નકશામાં સ્થાન અપાવવાનો નિર્ધાર વ્યક્ત કર્યો હતો. શ્રી મોદીએ મંગળવારે ટ્વિટમાં એ મુલાકાત વખતની તસવીરો પણ મૂકી છે એ મહત્ત્વનું છે. ધોળાવીરા, ખડીર અને કચ્છના પ્રવાસન વિકાસ આડેનું પાંદડું હવે ખસી ગયું છે એમ માની શકાય. હવે ગુજરાત અને કેન્દ્ર સરકારે વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ્સને છાજે એ રીતની માવજત લેવી પડશે. ખડીરનો વિસ્તાર અનોખી ભૂવિશિષ્ટતા ધરાવે છે. પર્યાવરણની દૃષ્ટિએ સંવેદનશીલ છે. ધોળાવીર પાસેનો ભાંજડો ડુંગર, શિરાનીવાંઢ પછી રસ્તાની બન્ને તરફનું સફેદ રણ, ચોમાસા પછી ઠંડી ઋતુમાં ઉમટતાં લાખો પંખીઓ, ફોસિલ્સ પાર્ક સહિતની જગાઓમાં પ્રવાસન ખેંચી લાવવાની અપાર સંભાવનાઓ છુપાયેલી છે. આમ થશે તો દાયકાઓથી એકલો-અટૂલો પડેલો ખડીર પ્રવૃત્તિથી ધમધમી ઊઠશે. હા, વિકાસની આ પ્રક્રિયા આયોજનપૂર્વક હોવી જોઇએ. સરકારે વધુ ઉત્ખનન શરૂ કરવું જોઇએ. વિકાસ અને બાંધકામનાં માળખાં આડેધડ ન હોવા જોઇએ. ધોળાવીરા અને ખડીરની ભૌગોલિક ઓળખ અકબંધ રહે એ જરૂરી છે. ખડીર એટલી આશા રાખી શકે કે ધોળાવીરા સુધી નિયમિત વીજળી પુરવઠો, નર્મદાનાં નીર પહોંચાડવાનાં કામમાં હવે ગતિ આવશે. સ્થાનિક ખેડૂતોને જમીન સંપાદન વળતરનો મુદ્દો પણ સાનુકૂળ રીતે ઉકેલ માગે છે. આગામી મહિનાઓમાં ધોળાવીરા સ્ટેચ્યૂ ઓફ યુનિટીની જેમ અદમ્ય આકર્ષણ જગાવશે એવી આશા રાખીએ. હજારો વર્ષ પહેલાં કાળક્રમે નષ્ટ થયેલી સંસ્કૃતિના અવશેષોનું પોત કેટલું મજબૂત હશે કે પ્રકૃતિના હાથે છીનવાયેલી સમૃદ્ધિ એ ધરતીના પ્રતાપે જ પાછી આવવાની સંભાવના જાગી છે. ધોળાવીરાના વિકાસ માટે ધૂણી ધખાવનાર શંભુદાન ગઢવી જેવા સૌ કોઇને નમન, કચ્છને અભિનંદન !

રાજ્યસભામાં મર્યાદાભંગ

વિપક્ષ સંસદમાં પોતાની જવાબદારી પ્રતિ ગંભીર નથી અને વિરોધનાં નામે ધમાલ કરવામાં વિશેષ રસ દાખવી રહ્યો છે. રાજ્યસભામાં તૃણમૂલ કોંગ્રેસના સાંસદ શાંતનુ સેન દ્વારા આઈટી પ્રધાન અશ્વિની વૈષ્ણવના હાથમાંથી કાગળો છીનવી તેને ફાડીને ગૃહમાં ઉડાવાય તે સંસદની ગરિમા ઉપર પ્રહાર છે. આવી પ્રવૃત્તિની સખત નિંદા થવી જોઈએ. આ છીછરી હરકત ઉપલા ગૃહમાં થઈ છે. રાજ્યસભામાં વધુ ધીરગંભીર ચર્ચા થવી જોઈએ. આ ગૃહ વડીલોનું - હાઉસ ઓફ એલ્ડર્સ ગણાય છે, ત્યારે સભ્યો પાસેથી વધુ શિષ્ટાચારની અપેક્ષા હોવી જોઈએ. વિપક્ષના સભ્યો વિરોધ કરી શકે પણ ક્યાં મર્યાદા જાળવવી જોઈએ. પ્રધાન નિવેદન કરે તે સાંભળ્યા બાદ ચર્ચામાં મુદ્દા ઉઠાવી શકાય, પણ કાગળના ટુકડા કરીને ગૃહમાં ઊડાવાય તે યોગ્ય નથી. વિપક્ષ જાસૂસી પ્રકરણ પર આંદોલન કરી રહ્યો છે, પરંતુ એનો અર્થ એ નથી થતો કે તે આ પ્રકરણે સરકારની વાત જ સાંભળવા તૈયાર હોય નહીં અને સાથે સંસદની ગરિમા સાચવે નહીં. આ પરથી માની શકાય કે તેઓને રસ ચર્ચામાં નથી, ધમાલમાં છે. તૃણમૂલ કૉંગ્રેસના સાંસદ શાંતનુ સેને અશોભનીય આચરણથી સંસદમાં આવી જ શરારત કરનારા સાંસદોની યાદ અપાવી છે, જેમાં તેમના નેતા મમતા બેનરજી પણ છે. એક સમયે તેઓ લોકસભા સભ્ય હતાં ત્યારે સ્પીકર સમક્ષ જઈ તેમના પર કાગળો ફેંક્યા હતા, ત્યારે તેમની નારાજગીનું કારણ બંગાળમાં બાંગ્લાદેશ ઘૂસણખોરોને મળી રહેલું સંરક્ષણ હતું. કમનસીબે આજે તેઓ આ ઘૂસણખોરીનાં સૌથી મોટાં હિતેશ્રી બની ગયાં છે. શાંતનુ સેનને પોતાની હરકત પર મમતા અને અન્ય સાથીઓની શાબાશી મળી હોય તો નવાઈ નહીં. સંસદમાં શેરીછાપ આચરણ ચલાવી લેવું જોઈએ નહીં, જે હાલના દિવસોમાં જોવા મળે છે. જો આવી વર્તણૂક સહન કરવામાં આવશે તો પછી સંસદ અને શેરીની રાજનીતિમાં ફરક નહીં રહે. શાસક પક્ષે શાંતનુ સેનનાં આચરણને શરમજનક કહ્યું છે, સવાલ એ પણ છે કે અન્ય વિપક્ષે શાંતનુ સેનનાં અભદ્ર આચરણને કેમ વખોડી ન કાઢ્યું? આવાં અસંસદીય આચરણ વિરુદ્ધ કડક કાર્યવાહી થવી જોઈએ.